آشنایی با صورت های فلکی آسمان زمستان

صورت فلکی ناحیه‌ای در کره سماوی (آسمان) است که در آن گروهی از ستارگان مرئی یک شکل فرضی را تشکیل می‌دهند که معمولاً یک حیوان، شخصیت اساطیری یا یک شی بی‌جان است.

مردم در گذشته از صورت‌های فلکی برای بازگویی داستان‌هایی از باورها، تجربیات، خلقت یا اسطوره‌های خود استفاده می‌کردند. فرهنگ‌ها و کشورهای مختلف صورت‌های فلکی خود را اختراع کردند که برخی از آنها تا اوایل قرن بیستم باقی ماندند تا اینکه صورت‌های فلکی امروزی در سطح بین‌المللی به رسمیت شناخته شدند.

شناخت صوَر فلکی در طول زمان به طور قابل توجهی تغییر کرده است. بسیاری از آنها دچار تغییر شکل شدند، برخی محبوب شدند و گروهی نیز در گمنامی فرو رفتند. برخی محدود به فرهنگ یا ملت واحدی بودند.

نام‌گذاری صورت‌های فلکی به اخترشناسان و دریانوردان کمک می‌کرد تا به کمک ستارگان مسیر خود را راحت‌تر شناسایی کنند.

در آینده و با شروع هر فصل، با صورت‌های فلکی آسمان آن فصل آشنا خواهیم شد. این بار به سراغ صورت های فلکی آسمان زمستان می‌رویم که برای ناظران نیمکره شمالی در آسمان پدیدار می‌شوند. منظور از صورت‌های فلکی زمستانی، آن‌هایی است که معمولاً در طول شب (از غروب خورشید تا طلوعش در روز بعد) در آسمان دیده می‌شوند و حوالی نیمه شب به حداکثر ارتفاع از افق می‌رسند؛ هرچند که ساعت طلوع و غروبشان در شب‌های مختلف، متفاوت است. هرچه از زمستان به سمت بهار برویم، با جابه‌جایی زمین در مدارش دور خورشید، زمان مناسب برای تماشای این صورت‌های فلکی به ساعات ابتدایی شب نزدیک‌‌تر می‌شود و به تدریج جای خود را به صورت‌های فلکی بهاری می‌دهند.

معروف‌ترین صورت های فلکی آسمان زمستان

نقشه آسمان شامل ۸۸ صورت فلکی است. از این میان حدود ۲۰ صورت فلکی در آسمان زمستان قابل رصد هستند که به صورت های فلکی آسمان زمستان معروفند و ما در ادامه تنها به معروف‌ترین آنها اشاره خواهیم کرد:

۱. صورت فلکی شکارچی یا جبار (Orion)

صورت فلکی جبار یا شکارچی

معروف‌ترین صورت فلکی آسمان زمستان، صورت فلکی جبار یا شکارچی است. جبار از اواخر پاییز تا اواخر زمستان در آسمان دیده می‌شود و کمی پس‌‌ از غروب خورشید با سه ستاره درخشان در مرکز این ناحیه که به کمربند جبار معروف هستند، از سمت شرق طلوع می‌کند و تا پیش از طلوع خورشید در آسمان قابل مشاهده است.

موقعیت صورت فلکی جبار در آسمان

اگر از قوه تخیل خود استفاده کنید، شکارچی را می‌توانید یک “پاپیون” هم تصور کنید. سه ستاره نسبتا روشن در یک ردیف با نام‌های Alnitak، Alnilam و Mintaka کمربند شکارچی را تشکیل می‌دهند. چهار ستاره در گوشه‌های پاپیون، ستاره قرمز رنگ ابط الجوزا (Betelgeuse) بالا سمت چپ، Bellatrix بالا سمت راست، سیف (Saiph) پایین سمت چپ، و ستاره سفید مایل به آبی رجل الجبار (Rigel) پایین سمت راست، بدن شکارچی را نمایان می‌کنند.

برخی از ستارگان کم‌نور الگوهایی را درست می‌کنند که گویی شکارچی با یک چماق و سپر در دستش با ثور خشمگین در نبرد است. ممکن است متوجه سه ستاره کم نوری که شمشیر او را می‌سازند شده باشید، از جمله یک “ستاره مه‌آلود” در وسط که همان سحابی شکارچی یا جبار است که در فاصله تقریبی ۱۴۰۰ سال نوری از زمین قرار دارد. سحابی جبار را می‌توانید حتی با یک دوربین دوچشمی کوچک هم تشخیص دهید. البته نمای آن در تلسکوپ قطعاً خیره‌کننده‌تر است.

۲. صورت فلکی گاو یا ثور (Taurus)

صورت فلکی ثور یا گاو

از دیگر صورت های فلکی آسمان زمستان می‌توان به صورت فلکی گاو یا ثور اشاره کرد. این صورت فلکی کمی پس از غروب خورشید و بالاتر از صورت فلکی شکارچی در آسمان دیده می‌شود.

پس از غروب خورشید، صورت فلکی ثور بالاتر از افق قرار دارد و از سمت جنوب شرقی آسمان طلوع می‌کند. با گذر زمان و نزدیک به نیمه‌شب، در سمت جنوب آسمان (بالاتر از شکارچی) قرار می‌گیرد که بهترین زمان برای رصدش است. در ادامه در سمت جنوب غربی آسمان غروب می‌کند.

موقعیت صورت فلکی ثور در آسمان

صورت فلکی گاو یا ثور (Taurus) سمت راست و بالای صورت فلکی شکارچی دیده می‌شود. این صورت فلکی به خاطر شاخ‌های V (وی) شکلی که دارد معروف است و به نظر می‌رسد با شکارچی در حال نبرد است. صورت فلکی گاو به راحتی قابل تشخیص است و معمولا در آسمان شهرها هم، با وجود آلودگی نوری دیده‌ می‌شود. ستاره درخشان نارنجی مایل به قرمز آن یعنی دَبَران (Aldebaran) یکی از چشمان گاو را تشکیل می‌دهد و به پیدا کردن خوشه ستاره‌ای معروف قلائص (Hyades) کمک می‌کند. ممکن است به نظر می‌رسد ستاره دبران جزیی از خوشه ستاره‌ای باشد، اما در حقیقت اینطور نیست و بسیار دورتر است، اما به دلیل خطای دید در همان راستا دیده می‌شود. نمای خوشه قلائص در یک دوربین دوچشمی کوچک بسیار زیباست.

۳. صورت فلکی ارابه ران (Auriga)

صورت فلکی ارابه ران

صورت فلکی ارابه ران (مُمسِک العِنان) در نزدیکی صورت فلکی ثور قابل تشخیص است و تقریباً تمام شب در آسمان دیده می‌شود.

بهترین زمان رصد صورت فلکی ارابه ران در ماه اسفند و ساعت ۹ شب است. اگر به سمت جنوب آسمان نگاه کنید، می‌توانید آن را در بالاترین نقطه از افق مشاهده کنید.

موقعیت صورت فلکی ارابه ران در آسمان

صورت فلکی ارابه ران (Auriga) به شکل یک پنج ضلعی است و در جهت شمال شرق صورت فلکی گاو دیده می‌شود. گاو و ارابه ران، ستاره‌ای مشترک به نام النات (El-Nath) دارند. ارابه ران را می‌توان با درخشان‌ترین ستاره‌اش، عیوق (Capella) که یک منظومه چند ستاره‌ای متشکل از چهار ستاره (دو ستاره دوتایی بزرگ و دو ستاره کوتوله دوتایی کم‌نورتر) است، تشخیص داد. ارابه ران اغلب در حالی که یک بز ماده و سه بچه بز معروف به “بچه‌ها” (The Kids) را به همراه افسار یک ارابه در آغوش می‌گیرد شناخته می‌شود. به دلیل اینکه بخشی از کهکشان راه شیری زمستانی از درون مرزهای این صورت فلکی می‌گذرد، چندین خوشه ستاره‌‌ای باز درخشان در این صورت فلکی دیده می‌شود که می‌توانید با دوربین دوچشمی آن‌ها را تشخیص دهید.

۴. صورت فلکی دوپیکر یا جوزا (Gemini)

صورت فلکی جوزا یا دوپیکر

یکی دیگر از معروف‌ترین صورت های فلکی آسمان زمستان، صورت فلکی جوزا یا دوپیکر است. این صورت فلکی در سمت شمال شرق شکارچی قرار گرفته و از شرق به محدوده صورت فلکی گاو و از غرب به محدوده خرچنگ می‌رسد.

موقعیت صورت فلکی جوزا در آسمان

دوپیکر یا جوزا (Gemini) به زبان لاتین یعنی دوقلو‌ها که اشاره به دو فرزند زئوس، کاستور و پولکس (Castro & Pollux) دارد. درخشان‌ترین ستاره‌های این صورت فلکی هم به همین اسم‌ها نام‌گذاری شده‌اند که نشان دهنده سر دوقلوها هستند. ستارگان کم‌نورتر بدن آنها را تا پاهایشان نمایان می‌کنند. پولوکس به داشتن سیاره‌ای خارج از منظومه شمسی یا یک سیاره فراخورشیدی معروف است و تقریباً زردرنگ دیده می‌شود. کاستور یک ستاره سفید مایل به آبی است هرچند به شکل یک نقطه واحد دیده می‌شود، اما در حقیقت یک سامانه سه‌تایی است که هر یک از اجزایش یک سامانه دو تایی دارد. یعنی در واقع کاستور ترکیبی از شش ستاره است که در مدارهای پیچیده دور گرانیگاه مشترکشان در گردشند.

۵. صورت فلکی کلب اکبر یا سگ بزرگ (Canis Major)

صورت فلکی کلب اکبر یا سگ بزرگ

این صورت فلکی در جهت جنوب شرق پای شکارچی و  و صورت فلکی خرگوش قرار دارد بهترین زمان رصد این صورت فلکی، حوالی نیمه شب زمستان است. امتداد سه ستاره درخشان کمربند شکارچی در جهت جنوب شرق به درخشان‌ترین ستاره آسمان شب یعنی شباهنگ، شِعرای یمانی یا سیریوس (Sirius) می‌رسد که به عنوان ستاره سگ (Dog star) نیز شناخته می‌شود. در شکل خیالی صورت فلکی کلب اکبر، این ستاره تقریباً در گردن سگ قرار دارد.

موقعیت صورت فلکی کلب اکبر در آسمان

شباهنگ (Sirius) هم در واقع یک سامانه دوتایی است. ستاره همدم و کم‌نور آن یعنی سیریوس بی (Sirius B) یک کوتوله سفید است که هر ۵۰ سال یک بار به دور ستاره مرکزی خود می‌گردد. شباهنگ تنها ۸.۶ سال نوری از ما فاصله دارد که در مقیاس نجومی، فاصله چندان زیادی نیست.

۶.صورت فلکی کلب اصغر یا سگ کوچک (Canis Minor)

صورت فلکی کلب اصغر یا سگ کوچک

صورت فلکی سگ کوچک یا کلب اصغر، ساده‌ترین صورت فلکی از میان صورت های فلکی آسمان زمستان است و در بسیاری از نقشه‌های آسمان شب، متشکل از دو ستاره است. کلب اصغر در سمت جنوب صورت فلکی جوزا و جهت شمال صورت فلکی تکشاخ وکلب اکبر قرار دارد.

موقعیت صورت فلکی کلب اصغر در آسمان

سگ کوچک (Canis Minor)سگ کوچکتری میان دو سگ شکاری شکارچی است که بین کلب اکبر و جوزا قرار دارد. همانطور که اشاره شد، این صورت فلکی تنها دو ستاره دارد و شبیه به یک خط مستقیم به نظر می‌رسد. شِعرای شامی (Procyon) ستاره درخشان‌تر است که به “ستاره سگ کوچک” معروف است. این ستاره سفید/زرد را می‌توان با کشیدن یک خط فرضی میان دو ستاره‌ای که نشان‌دهنده شانه‌های شکارچی هستند یعنی ابط الجوزا (Betelgeuse) و بلاتریکس (Bellatrix) پیدا کرد. شعرای شامی (Procyon) هم یک منظومه دوتایی با یک ستاره کوتوله سفید است و همسایه‌ای نزدیک در فاصله ۱۱.۵ سال نوری از ما است.

۷.صورت فلکی خرگوش (lepus)

صورت فلکی خرگوش

صورت فلکی خرگوش در جنوب شکارچی قرار گرفته است. بهترین زمان رصد این صورت فلکی حوالی نیمه شب است که اگر به سمت جنوب نگاه کنید آن را در آسمان‌ خواهید دید.

موقعیت صورت فلکی خرگوش در آسمان

صورت فلکی خرگوش به زبان لاتین (Lepus)، در جنوب استوای سماوی قرار دارد، اما در زمستان در نیمکره شمالی نیز دیده می‌شود. این صورت فلکی کوچک است و درست در قسمت جنوبی صورت فلکی شکارچی قابل رصد است. این صورت فلکی که اولین بار به وسیله ستاره شناس یونانی بطلمیوس شناسایی شد، به عنوان خرگوشی معرفی می‌شود که توسط شکارچی و دو سگ شکاری وفادارش، سگ بزرگ (Canis Major) و سگ کوچک (Canis Minor) تعقیب می‌شود.خوشبختانه شکارچی به جای خرگوش با گاو روبه‌رو شد، اما موقعیت خرگوش “در حال فرار” برای همیشه در آسمان حک شده است.

۸.صورت فلکی تکشاخ (Monoceros)

صورت فلکی تک‌شاخ

صورت فلکی تکشاخ بین دو صورت فلکی سگ بزرگ و سگ کوچک قرار گرفته است. بهترین زمان رصد این صورت فلکی در شب‌های زمستان، اوایل بهمن و حدود نیمه شب است که می‌توانید آن را در سمت جنوب آسمان مشاهده کنید. هر چه جلوتر برویم، زمان مناسب برای تماشای این صورت فلکی عقب‌تر می‌آید و زودتر می‌توانید آن را در حداکثر ارتفاعش ببینید.

موقعیت صورت فلکی تک‌شاخ در آسمان

صورت فلکی تکشاخ (Monoceros) نقریباً روی خط فرضی استوای سماوی قرار دارد و بین دو صورت فلکی سگ بزرگ و سگ کوچک از جنوب و شمال احاطه شده است. تکشاخ چهار ستاره مهم‌تر از قدر ۴ دارد که با چشم غیر مسلح و در شهر به سختی دیده می‌شوند، اما در آسمانی تاریک و به دور از آلودگی نوری می‌توان آن‌ها را مشاهده کرد. اجرام عمق آسمان معروفی مثل سحابی‌‌های گل سرخ یا روزِت (Rosette)، NGC 2264، خوشه ستاره‌ای باز NGC 2244 و خوشه باز دیگری به نام M50 یا NGC 2323 در محدوده این صورت فلکی قرار دارند.

۹.شش ضلعی زمستانی

شش ضلعی زمستانی

یکی از شکل‌های معروف که در آسمان شب زمستان دیده می‌شود، شش ضلعی زمستانی است که در واقع یک صورت فلکی رسمی نیست، بلکه طرحی است که به‌وسیله شش ستاره با درخشندگی بیشتر در شش صورت فلکی معروف زمستان تشکیل شده است: شباهنگ (Sirius) در سگ بزرگ، شعرای شامی (Procyon) در سگ کوچک، پولوکس (Pollux) در دو‌‌پیکر، عیوق (Capella) در ارابه ران، الدبران (Aldebaran) در گاو و رجل‌الجبار (Rigel) در شکارچی. اگر به خوبی از تخیل خود استفاده کنید به راحتی می‌توانید این شش ضلعی را در آسمان پیدا کنید.

۱۰.مثلث زمستانی

مثلث زمستانی

دومین شکلی که در آسمان شب زمستان دیده می‌شود، مثلث زمستانی است. برای پیدا کردن مثلث زمستانی، کافی است خطوط فرضی بین سه ستاره با قدر صفر؛ در سه صورت فلکی معروف زمستان رسم کنیم.

• ستاره ابط الجوزا (Betelgeuse) در صورت فلکی شکارچی
• ستاره شعرای شامی (Procyon) در صورت فلکی سگ کوچک (Canis Minor)
• ستاره شباهنگ (Sirius) در صورت فلکی سگ بزرگ (Canis Major)

برای رصد صورت‌های فلکی نیازی به هیچ ابزار نجومی ندارید. کافی‌ست زیر آسمان دراز بکشید و سعی کنید با رسم خطوط فرضی بین ستارگان پرنور، صورت های فلکی را پیدا کنید.

برای پیدا کردن صورت های فلکی آسمان زمستان، اگر قصد دارید برای مدت طولانی در فضای باز قرار بگیرید، لباس گرم را فراموش نکنید.

رصد خوبی داشته باشید.

مترجم و نویسنده: فائزه فتحی